وجود کودکان ساکن در زندان بههمراه مادران زندانی مشکلی است که میتواند
زمینهساز مشکلات بعدی شود. قوانین در جهان و ایران اجازه دادهاند برای کاهش
آسیبهای روانی برای مادر و کودک این کودکان بتوانند مدتی را – 2تا 6 سال- در
زندان و در کنار مادران خود زندگی کنند. اما آیا زندان میتواند امکانات مناسب
برای رشد این کودکان را فراهم نماید؟ کودکان تربیت شده در این مکان چه وضعیتی
خواهند داشت؟
این کودکان از نظر شرایط زندگی شامل؛ غذا، وسایل رفاهی و بازی، وسایل آموزشی
در وضعیت نامناسبی قرار دارند. تحقیقات نشان داده است عمدتاً این فرزندان دچار
سرخوردگی و کمبود محبت شده و جذب گروههای بیــرون از ساختــار خانواده میشوند و
در نهایت احتمال بیشتری وجود دارد که به انحراف کشیده شوند. کمترین کاری که می شود
برای کودکان انجام داد و در قانون نیز پیشبینی شده است تعبیه یک مهدکودک در زندان
است که میتواند تا حدودی بخشی از بار مشکلات را کم کند .
علل شیوع جرم و بزهکاری زنان
یکی از اساسی ترین مقوله های حیات بشری مسئله زنان است زنان تربیت یافته و
فرهیخته و آگاه سلامت جامعه را تامین می نمایند و بالعکس چنانچه زنان از داشتن یک
زندگی صحیح محروم بمانند و امنیت آنان به مخاطره افتد بی شک افراد جامعه نیز از
این امر بی نصیب نخواهند بود بزهکاری زنان که رابطه ی مستقیمی با بزه دیدگی آنان
دارد یکی از آفاتی است که به علل زیستی روانی و اجتماعی و فرهنگی حاکم بر زندگی
آنان بوجود می آید .آمارها نشان می دهد شیوع جرم دربسیاری از کشورها درحال افزایش
است و همگام با آن پدیده زنان زندانی روبه توسعه گذاشته است متاسفانه کشور ما نیز
از این رویداد بی نصیب نمانده و سالانه هزاران زن به علل مختلف وارد زندانهای کشور
می شود .
علتهای مختلفی را می توان دراین خصوص
عنوان کرد : ارتباط کم با اجتماع ، معاشرت با افراد ناصالح ، عدم شناخت کامل
دوستان ، تطمیع ، اغفال و وجود مراکز فساد ، بیکاری همسر ، نبودن فرصت مناسب شغلی
و ارتباط با افراد معتاد ، اختلاف بیش از حد سطح زندگی افراد جامعه و ارزان و راحت
در دسترس بودن مواد مخدر ، بی سوادی ، کم سوادی والدین ، درگیری و مشاجره دائمی
والدین ، و...را از عوامل موثرجرائم زنان می باشد البته عوامل فردی و جسمی نظیر
بیماریهای روانی نیز می تواند از دلایل افزیش مجرمان زن باشد .
باتوجه به اینکه یکی از دلایل جرایم بیکاری و فقر است براین اساس موضوع زنان
زندانی از اهمیت بیشتری برخورداراست .
زنانه‌شدن آسیبهای اجتماعی
در سال‌های اخیر، موضوع زنانه شدن فقر و آسیبهای اجتماعی از جمله موضوعاتی
است که بارها از سوی کارشناسان اجتماعی مورد تاکید قرار گرفته است. در کنار «زنان
سرپرست خانوار»، هم اکنون با بالا رفتن سن به الگوی جدیدی به نام «زنان خودسرپرست»
رسیده‌ایم که حدود 3 میلیون نفر را شامل میشوند و آنچه در این میان نگران‌کننده
است زنانه‌شدن چهره فقر در خانواده‌هاست.
زنانه‌شدن فقر و آسیبهای اجتماعی به دنبال افزایش تعداد زنان سرپرست خانوار،
افزایش میزان مصرف موادمخدر و آمار بیکاری زنان میتواند در سال‌های آتی به افزایش
میزان جرایم زنان و حضور آنان در زندان منجر گردد .
این امر در حالی است که حضور زنان در زندان فارغ از تمامی آسیبهای اجتماعی که
میتواند با خود به همراه داشته باشد، بیشترین آسیب را به نهاد خانواده وارد می‌کند.
در واقع، در پی حضور زنان در زندان و فقدان حضور آنان در خانواده، خانواده به نوعی
دچار بحران‌ها و مشکلات جدی میشود که گاه ممکن است جبران‌پذیر نباشد. ضمن اینکه،
سکونت زنان به همراه فرزند یا فرزندان در زندان از دیگر معضلات اجتماعی است که
بارها از سوی فعالان حقوق کودک گوشزد شده است.
طبق تبصره ماده 69 مقررات زندان‌ها زنان زندانی می‌توانند اطفال خود تا سن دو
سال تمام را به همراه داشته باشند. در هر زندان هم باید محلی جداگانه برای اطفال
بین دو و شش ساله وجود داشته باشد. در غیر این صورت کودکان باید تحت مراقبت‌های
دولتی قرار بگیرند. کودکانی که با مادران زندانی زندگی می‌کنند غالباً از خانواده‌هایی
هستند که پدر در زندگی وجود ندارد یا خود او در زندان به سر می‌برد. به طور حتم،
حضور کودکان به همراه مادران در زندان در ذات خود همراه با آسیبهای اجتماعی
بسیاری است. چرا که فرد از همان دوران کودکی مجبور به زندگی با مجرمان و گاه
مشاهده رفتار و گفتاری است که میتواند آینده او را دستخوش تغییر کند.
بر همین اساس، تلاش برای جلوگیری از حضور زنان در زندان و بازگشت آنان به محیط
خانواده از جمله سیاست‌هایی است که از سوی بسیاری از کشور‌های دنیا دنبال میشود و
به گفته کارشناسان ضرورت اجرای آن بارها به اثبات رسیده است.
وضعیت کودکانی که با مادران خود در زندان به سر میبرند .
سرنوشت کودکانی که با زندانی شدن مادران، بدون سرپرست می‌مانند یا در وضعیت
«کودک بدسرپرست» قرار می‌گیرند، موضوع اظهار‌نظرهای متفاوت و گاه متناقض مسوولان
است. برخی از متولیان آسیبهای اجتماعی معتقد به نگهداری این کودکان در خارج از
زندان و با یاری سازمان‌های حامی هستند و عده‌ای نیز بهبود شرایط نگهداری کودکان
در زندان را راه‌حل مناسبی می‌دانند. در حال حاضر بعضی از این کودکان به بهزیستی
تحویل داده میشوند و بسیاری نیز تا شش سالگی در زندان و با مادران خود می‌مانند.
مدیرکل امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور به تازگی در اظهارنظری با
احداث مهدکودک در زندان زنان مخالفت کرده و گفته است به لحاظ تخصصی صلاح نیست به
جز کودک زیر دو سال که نیاز به شیردهی و تماس نزدیک با مادر دارد، کودک دیگری در
محیط زندان حضور داشته باشد.
به گفته ایشان : محیط زندان‌ها آسیبهای
متعددی برای کودکان دارد و نباید کودکی به علت داشتن مادر زندانی در محیط زندان
حضور داشته باشد. به اعتقاد او کودکان بالای دو سال که مادران زندانی دارند و فاقد
سرپرست یا بدسرپرست هستند، باید به مراکز بهزیستی تحویل داده شوند.
«در
حال حاضر برخی کودکان بالای دوسال به دلیل اصرار مادر یا به دلایل دیگر هنوز در
زندان‌ها هستند.
بقول ایشان : «در حال حاضر هیچ مجوزی برای احداث مهدکودک در زندان‌ها صادر
نشده است، اما خدمات مراقبتی خوبی برای کودکان ساکن در زندان فراهم شده است . »
در آخرین آمار ارائه‌شده از زندانیان کشور، رییس سازمان زندان‌ها و اقدامات
تامینی و تربیتی کشور گفت: «در کل کشور ۲۱۴ هزار زندانی در کشور داریم. زنان سه
درصد از جمعیت زندانیان را تشکیل می‌دهند.»
در مورد کودکان زندانی آمارها اندکی متغیر است.
مدیرعامل انجمن خیریه حمایت از زندانیان این آمار را برابر 426 کودک دانست.
طبق گزارشی که انجمن دفاع از حقوق زندانیان در سال ۸۶ منتشر کرد، با وجود آیین‌نامه
سازمان زندان‌ها مبنی بر اجازه اقامت کودکان در زندان فقط تا دو سالگی، بسیاری از
کودکان زندان تا شش سالگی به همراه مادران خود در زندان می‌مانند.
در همین سال توافقی بین سازمان بهزیستی و سازمان زندان‌ها صورت گرفت که براساس
آن قرار بود بچه‌های زیر هفت سال که در بند زنان در کنار مادرانشان نگهداری می‌شدند
به بهزیستی سپرده شوند و پس از آزادی مادر، مجددا در اختیار خانواده قرار گیرند.
براساس این توافق، دیگر کودکان دو سال به بالا حق ماندن در زندان را نداشتند اما
این توافقنامه به صورت محدود اجرایی شد و در بسیاری از زندان‌ها مشاهده می‌شد که
این اتفاق رخ نمی‌دهد.
سال ۱۳۸۸ مرکز امور زنان ریاست‌جمهوری وقت برای کاهش مشکلات کودکان زندان
پیشنهاد راه‌اندازی مهدکودک در مجاورت زندان زنان را مطرح کرد. بر این اساس
تفاهمنامه‌ای بین سازمان زندان‌ها و سازمان بهزیستی با عنوان «سرای مهر» منعقد شد
که براساس آن در مجاورت زندان زنان، مهدکودک‌هایی برای نگهداری از فرزندان
زندانیان احداث شود.
رییس سازمان بهزیستی وقت در مهر‌ماه ۱۳۹۱ اعلام کرد که بهزیستی منتظر مجوز
سازمان زندان‌ها برای احداث مهد کودک در مجاورت زندان زنان است، اما این مساله
کار پیچیده‌ای است و طرحی نیست که تنها به دست سازمان بهزیستی انجام شود. وی گفت
از آنجایی که بحث زندان زنان مطرح است، موضوع دارای بار امنیتی و حراستی میشود.
با این حال این طرح در دولت دهم اجرایی نشد و در دولت یازدهم معاونت امور زنان و
خانواده دوباره وعده پیگیری این طرح را مطرح کرد.
بنا بر گزارشات : ۳۳ درصد کودکان
زندان دارای مشکلات روانی بوده و آثاری از مشکلات گفتاری نیز در میان آنها مشاهده
می‌شد. یک‌سوم این کودکان نیز از اختلالات روانی از خفیف تا شدید رنج می‌بردند.
بیماریهای عفونی مانند عفونت ادراری نیز در میان کودکان زندان شایع بود و در ۱۳
درصد از آنها علایمی از کودک‌آزاری مشاهده می‌شد.
مطالعات دیگر نشان می‌دهند کودکانی که یکی از والدین آنها زندانی هستند به
طور متوسط سه برابر سایر کودکان دچار مشکلات روانی میشوند. این آمار خصوصا در
مورد داشتن مادر زندانی تشدید میشود. همچنین کودکان زندان بیشتر از سایر همسالان
خود در معرض بزهکاری قرار داشته، زودتر از سایر بزهکاران در این مسیر قرار می‌گیرند
و بسیاری از آنها به جرم ارتکاب جرایم مختلف به زندان بازمیگردند.
در بعضی ایالت‌های آمریکا شایستگی مادران زندانی برای سرپرستی از کودکان‌شان
در زندان، بر اساس جرم ارتکابی و مسایل دیگر احراز شده و به مادران منتخب اجازه
نگهداری از فرزندان داده میشود. برای این دسته از مادران امکانات ویژه‌ای تدارک
دیده شده و آنها در زندان نوعی زندگی جمعی را به همراه مادران و کودکان دیگر تجربه
می‌کنند. موضوع محل نگهداری کودکانی که مادران زندانی دارند را باید با توجه به
بسیاری تبعات اجتماعی برای مادر و کودک بررسی کرد. آمارها نشان می‌دهد زنانی که طی
دوران حبس ارتباط‌شان را با خانواده از دست می‌دهند، پس از آزادی به احتمال بیشتری
دست به ارتکاب جرم می‌زنند و به زندان بازمیگردند. دوری از مادر برای کودک نیز
ممکن است تبعات سنگینی داشته باشد.
نگاهی به آسیبهای اجتماعی که در اثر دوری مادران زندانی از کودکان‌شان به
وجود می‌آید، لزوم توجه به وضعیت این زندانیان ویژه را یادآور میشود. بهبود شرایط
داخل زندانهای زنان برای نگهداری کودکان و اختصاص امکانات خاص مانند مهدکودک و
زمین بازی میتواند گام نخست برای کاهش این دسته از آسیبهای اجتماعی باشد.
ذهن کودک همه چیز را ثبت و ضبط می کند نگهداری کودک در محیط زندان سبب خواهد
شد تا کودک از همان ابتدا فضای منفی زندان را در ذهن خود ثبت کند.
اثر حضور کودک در مهدهای کودک زندان بر روحیه او نمی تواند قابل جبران باشد و
حتی ممکن است آینده کودک را نیز به خطر بیاندازد.
کودک باید از همان ابتدا عدم خشونت و رافت و مهربانی را بیاموزد اما آنچه که
در محیط زندان مشاهده می کند فضایی است که بر روح کودک آسیب وارد می کند.
