صبح دوشنبه ۲۴ دی‌ماه، وقتی مردم اصفهان روز برفی خود را آغاز می‌کردند، با صحنه‌ای عجیب مواجه شدند. برف بر همه بخش‌های گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله نشسته بود جز یک ترک از 16 ترک آن.
در همان روزهایی که توییت دونالد ترامپ درباره هدف قرار دادن ۵۲ سایت فرهنگی در ایران پس از ترور قاسم سلیمانی، توجه جهانی را به خود جلب کرده بود، موضوع مرمت غیراصولی گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله نیز در برخی رسانه‌ها منتشر شد. این اخبار چندان مورد توجه قرار نگرفت، تا آن که بارش برف از شامگاه ۲۳ دی‌ماه در اصفهان آغاز شد.
مسجد شیخ‌لطف‌الله بخشی از میدان نقش‌جهان در شهر اصفهان است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. پرونده ثبت میدان نقش‌جهان در سال ۱۳۵۶ تهیه و به یونسکو ارسال شد. این بنای تاریخی در اردیبهشت ۵۸ و چند ماه پس از انقلاب، ثبت جهانی شد.
مرمت گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله در دو سال گذشته همواره جنجالی بوده است. شبهات بسیاری درباره وجود رانت در برگزاری مناقصه و نهایتا انتخاب شرکتی بدون سابقه مرمت آثار تاریخی وجود داشت که پاسخ روشنی به آنها داده نشد. اما موضوعی که در چند ماه گذشته نگاه‌ها را به زیباترین گنبد میدان نقش جهان جلب کرده است، دورنگ شدن و وجود درزی بزرگ در گنبد، پس از اتمام مرمت آن است.
در دو ماه گذشته، کارشناسان بسیاری درباره عواقب این مرمت غیراصولی و از بین رفتن معماری گنبد هشدار داده‌اند. عکس‌های فراوانی از دو رنگ شدن گنبد و وجود درزی بزرگ پس از پایان مرمت در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی منتشر شد. اسحاق جهانگیری، معاون اول دولت روحانی در واکنش به این موضوع از علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث فرهنگی و گردشگری خواست تا در این رابطه پاسخگو باشد. چندی بعد مونسان نیز اعلام کرد که همه‌چیز به خوبی انجام شده است و مرمت مشکلی نداشته است.
در پاسخ به این سخن وزیر میراث فرهنگی، گروهی از مرمتکاران با انتشار یادداشت و مصاحبه با رسانه‌ها اشکالات اساسی این مرمت را برشمردند، و گفتند که سپردن کار به یک شرکت غیرتخصصی سبب وارد آمدن خسارتی غیر‌قابل جبران به این بنای جهانی شده است.
کشمکش بر سر این موضوع تا صبح روز ۲۴ دی‌ماه ادامه داشت. برف شب قبل بر همه‌جای گنبد نشسته بود، جز بخش تازه مرمت‌شده آن.
خبرگزاری ایسنا مجموعه عکسی از گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله منتشر کرد که آن نکته را به خوبی نشان می‌داد. پاسخ روابط‌عمومی وزارت میراث فرهنگی به آن تصاویر، انکار آن بود. گفتند که گویا آن تصاویر فتوشاپ شده است و یک عکاس توانسته است خبرگزاری ایسنا را فریب دهد.
بعد از این واکنش، چند خبرگزاری دیگر نیز عکس‌های خود از ننشستن برف روی گنبد را منتشر کردند. یکی از کانال‌های فرهنگی اصفهان نیز فیلمی از میدان نقش‌جهان در روز ۲۴ دی منتشر کرد که در آن به وضوح دیده میشود که برف بر روی بخش مرمت‌شده ننشسته است.
استفاده از مواد شیمیایی برای شست‌وشوی کاشی‌ها یا استفاده از مصالحی ناهمگون با سازه در زیرسازی کاشی‌ها، از احتمالاتی بود که مرمتکاران برای این تفاوت دما میان بخش‌های مرمت‌شده ومرمت‌نشده گنبد مطرح می‌کردند.
به هر ترتیب، هنوز دلیل این رویداد روشن نشده است و وزارت میراث فرهنگی نیز پس از انکار کل ماجرا، واکنش جدیدی به آن نشان نداده است.
خمینی: آثار باستانی چیست؟
از سال ۱۳۵۸ که صادق خلخالی چندین بولدوزر را از مرودشت به سمت تخت‌جمشید روانه کرد تا آن «نماد طاغوتی» را ویران کند و با مقاومت فرهنگ‌دوستان ناموفق ماند، تا امروز، تخریب میراث فرهنگی ایران متوقف نشده است.
رویکرد جمهوری اسلامی در قبال میراث فرهنگی ایران، ترکیبی از بی‌توجهی تا ویران شدن طبیعی، و تخریب عمدی بوده است.
یکی از نمونه‌های تخریب میراث تاریخی ایران را در تبریز میتوان دید. در دهه ۶۰، مسلم ملکوتی، نماینده آیت‌الله خمینی در آذربایجان و امام جمعه تبریز، تصمیم گرفت که ارگ علی‌شاه تبریز و مجموعه فرهنگی اطراف آن را تخریب کند و به جای آن مصلای نمازجمعه را بسازد.
ارگ‌علی‌شاه بنایی ۶۰۰ ساله و بخشی از یک قلعه تاریخی در قلب تبریز است. در اطراف این ارگ، بنای تئاتر شیر و خورشید، نخستین مدرسه جدید و کتابخانه ملی قرار داشت که یادگار مشروطه و ابتدای حکومت رضا‌شاه بود. این مجموعه قلب فرهنگی تبریز و بخشی از هویت روشنفکری این شهر بود.
سالن تخریب‌شده تئاتر شیروخورشید تبریز در سال 1360
تئاتر شیر و خورشید با الهام از تئاتر سن‌پترزبورگ ساخته شده بود و سالها به عنوان زیباترین و بزرگ‌ترین سالن تئاتر ایران شناخته می‌شد.
تصمیم برای تخریب این میراث ارزشمند با مقاومت مردم تبریز مواجه شد. کار تا مدتی متوقف ماند. نهایتا ملکوتی به آیت‌الله خمینی متوسل شد تا مقاومت‌ها را در هم بشکند. هیاتی از تبریز عازم جماران شدند و پاسخ مطلوبشان را از خمینی گرفتند: «مسجد را مسجد کنید، آثار باستانی چیست؟ مگر تا چه زمانی می شود یک بنا را نگه داشت؟»
سال ۱۳۶۰، زیباترین سالن تئاتر ایران و کتابخانه و مدرسه مجاور آن، برای ساخت مصلا تخریب شد. تخریب‌ها به این بخش محدود نماند و بال شرقی و غربی ارگ علی‌شاه هم در چند مرحله تخریب شدند. پروژه تخریب و توسعه قلب تاریخی تبریز تا میانه دهه ۷۰ ادامه یافت و هر چند سال، بخشی از این هویت تاریخی با بولدوزر نابود شد.
شیراز، قلب امپراطوری هخامنشی یا حرم اهل بیت؟
در ۴۰ سال گذشته انواع گوناگونی از تخریب میراث فرهنگی و آثار تاریخی رخ داده است. تخریب بناهای تاریخی یا با بولدوزر انجام شده است و یا با رها کردن و بی‌توجهی به مرمت و نگاهداری. وضعیت کنونی تخت‌جمشید و پاسارگاد نمونه‌ای از رهاکردن برای تخریب تدریجی و طبیعی است. خانه‌های تاریخی شهرهای اصفهان، تبریز، تهران، مشهد اصفهان و شیراز عموما در طرح‌های توسعه اماکن مذهبی یا تجاری تخریب شده‌اند و این تخریب‌ها هنوز هم ادامه دارد. بخش مهمی از میراث قبل از اسلام در غرب ایران نیز به بهانه پروژه‌های سد و راهسازی تخریب شده‌اند.
نمونه‌ای از تخریب سیستماتیک در دوره علی خامنه‌ای و به دستور او را میتوان هم‌اکنون در شهر شیراز دید. طرح توسعه ۵۷ هکتاری حرم شاه‌چراغ پس از سفر علی خامنه‌ای در سال ۱۳۸۷ به شیراز، در دستور کار قرار گرفت. شاه‌چراغ نام حرم احمد ابن موسی، برادر بزرگ‌تر امام هشتم شیعیان است.
شهر شیراز در دهه ۵۰ میزبان جشن هنر شیراز و جشن‌های ۲۵۰۰ ساله بود و آخرین شاه ایران توجه ویژه‌ای به حفظ بناهای تاریخی این شهر و اطراف آن داشت. خامنه‌ای قصد داشت برای این شهر، هویتی جدید در مقابل هویت پیشین آن خلق کند. خامنه‌ای در آن سفر با ابداع یک صفت جدید برای شهر شیراز، آن را «سومین حرم اهل‌بیت» خواند و اعلام کرد که فضای فعلی حرم در شان این شهر نیست.
بلافاصله پس از سفر خامنه‌ای، سند راهبردی توسعه حرم شاه‌چراغ تهیه شد و قرار شد که آن طرح با همکاری وزارت کشور و وزارت راه به‌سرعت عملیاتی شود. موضوع جنجالی در آن طرح، بی‌توجهی به قرارگیری این حرم در بافت تاریخی شهر شیراز بود. توسعه حرم شاه‌چراغ بر طبق نقشه‌های تهیه شده در آن سند، مستلزم تخریب گسترده بناهای تاریخی ارزشمندی است که آن حرم را احاطه کرده‌اند.
از زمان آغاز آن طرح تاکنون، بسیاری از خانه‌های تاریخی ارزشمند، مانند خانه سلیمی و منتصری که ثبت ملی بوده‌اند، با فشار و تهدید امام جمعه، سپاه فارس و تولیت شاه‌چراغ، تخریب شده‌اند. در برخی موارد فشار سازمان‌های مردم‌نهاد و سازمان میراث فرهنگی سبب تعلیق آن طرح شده است، ولی هر بار با کشیده شدن موضوع به تریبون نمازجمعه و تهیه طومار، دوباره از سرگرفته شده است.
نکته تأمل‌برانگیز در تخریب‌های انجام‌شده، به‌ویژه در ضلع شرقی آن حرم، این است که پس از تخریب بافت تاریخی ارزشمند و خانه‌های ثبت ملی شده در این ضلع، چندین هکتار از فضای آزاد شده به توسعه قبرستان داخل حرم اختصاص یافته است. نرخ هر یک از آن قبرها در سال ۱۳۹۶ حدود ۵۰۰ میلیون تومان بوده است. تخریب‌های گسترده در ضلع شرقی و ساخت قبرستان، سود سرشاری نصیب تولیت این حرم می‌کند. در ضلع جنوبی حرم نیز فضاهای آزادشده ناشی از تخریب بافت تاریخی شیراز به پروژه‌های تجاری و احداث پاساژ و مغازه اختصاص یافته است.
خلق ملت و فرهنگی جدید
به‌نظر می‌رسد که در ۴۰ سال گذشته، کسانی در مصدر امور قرار داشته‌اند که درکی از ارزشمند بودن بناهای تاریخی و فرهنگی ندارند. توسعه اماکن مذهبی در سال‌های گذشته، عموما با هزینه ویرانی بناها و آثاری انجام شده است که ارتباط مردم ایران را با نیای تاریخی و فرهنگی‌شان متصل نگاه می‌دارند.
جمهوری اسلامی تلاش کرده است تا ملت، فرهنگ و هویتی جدید برای ایران خلق کند که با معیارهای او هماهنگ باشند. انتقام سخت از بناها و میراث تاریخی، حذف روشنفکران، و تثبیت رژیم سانسور فرهنگی، بخشی از تلاش‌های این ۴ دهه جمهوری اسلامی برای قرار دادن ایران در این قالب بوده است؛ تلاشی که هنوز هم ادامه دارد.
